Bão kinh tế trước El Niño, La Niña

“Nắng nóng kỷ lục” là cụm từ thường xuyên xuất hiện trên các tin tức về thời tiết ở khắp Việt Nam kể từ đầu năm đến giờ. Mùa hè năm nay được dự báo sẽ xô đổ những kỷ lục về nắng nóng trên thế giới của năm 2023. El Niño xuất hiện từ giữa năm ngoái, kéo dài đến mùa hè năm nay là tác nhân chính cho hiện tượng này. Tuy vậy, trong lúc người dân đang vật lộn để đối phó với tình trạng gia tăng nhiệt độ, thì một cảnh báo về La Niña sẽ sớm xảy ra trong 2 tháng nữa, tức khoảng tháng 6/2024, được ban hành. Những hiện tượng thời tiết cực đoan đan xen liên tục như vậy sẽ ảnh hưởng đến doanh nghiệp như thế nào?

Từ nắng nóng...

“Tôi ở đây đã 3 năm và đây là năm nắng nóng nhất”, chị Uyên, quản lý một khu nghỉ dưỡng rộng 3 ha ở Đạ Tẻh, Lâm Đồng, cho biết. Mặc dù được bao quanh bởi những khu vườn cây trái và những con suối uốn lượn, Đạ Tẻh vẫn ghi nhận nhiệt độ lên đến 39oC vào giữa trưa những ngày tháng 4. Những con đường trải nhựa không một bóng người qua lại như muốn bốc khói, trong khi những con suối cạn trơ đến tận giữa lòng.

Ngành chịu ảnh hưởng bởi El Niño dễ thấy nhất là ngành điện. Ở thành phố, người ta dùng điện suốt ngày để bật máy điều hòa nhiệt độ. Trong khi đó, tại vùng nông thôn ở chân núi, những vòi tưới nước tự động được bơm từ giếng khoan lên hoạt động với tần suất dày đặc hơn để tưới cho những vườn cây trái lâu năm, như loại sầu riêng nức tiếng của Đạ Tẻh. “Giờ này hằng năm đã có vài ba trận mưa đầu mùa, thế nhưng bây giờ vẫn khô rang”, chị Uyên nói, mắt nhìn xuống dòng suối cạn đến mắt cá chân.

El Niño là hiện tượng nhiệt độ mực nước biển ở vùng Thái Bình Dương tăng cao hơn mức trung bình trong nhiều năm, thông thường ở trong chu kỳ này dòng biển ấm từ Thái Bình Dương sẽ mang theo thời tiết ẩm nóng, lượng mưa cũng sụt giảm đáng kể ở một số khu vực nhiệt đới, trong đó có Việt Nam.

Thông thường một chu kỳ El Niño sẽ kéo dài từ 7-12 tháng hoặc trường hợp đặc biệt thậm chí vài năm và điều này sẽ gây tác động ít nhiều đến hầu hết các ngành, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp, xây dựng, năng lượng. 

“Riêng đối với Việt Nam có thể nhận thấy rõ tác động đối với lĩnh vực năng lượng”, ông Nguyễn Thành Trung, Giám đốc Tư vấn Đầu tư của Công ty Chứng khoán Thành Công (TCSC), phân tích. Cơ cấu huy động điện ở thời điểm chưa diễn ra El Niño vào năm 2022 đối với thủy điện thường rơi vào mức 45%, nhưng đến tháng 2/2023 thì thủy điện chỉ còn huy động khoảng 18% trong khi điện than được huy động tối đa lên mức 60% trên tổng nguồn.

Dù khoa học công nghệ đã phát triển, nhưng các ngành nông, lâm, ngư nghiệp và một phần các ngành công nghiệp, thực phẩm vẫn phụ thuộc rất nhiều vào thời tiết và môi trường. “Khí hậu biến đổi có thể khiến những ngành đang rất thuận lợi trở nên khó khăn và ngược lại”, Công ty Chứng khoán BIDV (BSC) phân tích trong một báo cáo về El Niño và La Niña được thực hiện năm 2016, một trong những năm El Niño được xếp hạng cực mạnh.

Theo BSC, biến đổi khí hậu và sự xoay vòng của các hiện tượng như El Niño và La Niña ảnh hưởng trực tiếp đến ngành đường, sữa, cao su, thủy sản, thức ăn chăn nuôi và điện. Trong khi đó, ngành dệt may và phân bón có thể bị ảnh hưởng một cách gián tiếp. El Niño còn tác động trực tiếp đến sản lượng mía đường trong và ngoài nước khiến giá đường tăng mạnh. “Một số doanh nghiệp như Đường Quảng Ngãi năm vừa qua đã hưởng lợi từ đà tăng giá này trong khi một số doanh nghiệp khác ghi nhận doanh thu sụt giảm do vựa mía đường bị ảnh hưởng”, ông Trung của TCSC nhận xét.
Cà phê cũng là cây trồng có nguy cơ tương tự như gạo trước El Niño. Theo số liệu của HSBC, sản lượng cà phê Việt Nam, chủ yếu là hạt Robusta, đã giảm 10% trong giai đoạn El Niño 2015-2016.

Trong khi đó, trường hợp nếu La Niña xảy ra, lượng mưa trung bình sẽ cao hơn mức bình thường, khiến cây có thể bị úng ngập và giảm đường trong mía. Số lượng cơn bão khi có La Niña ước tính cũng nhiều hơn và cường độ mạnh hơn, có thể gây đổ mía tại nhiều vùng nguyên liệu, làm giảm sản lượng mía.

Bò sữa có nguồn gốc ôn đới, thường được chăn thả trên đồng cỏ, cần đáp ứng các nhu cầu về nước mát, cỏ tươi dinh dưỡng, nhiệt độ thích hợp (-4oC đến 22oC) mới cho năng suất sữa cao. Là một doanh nghiệp sở hữu vùng nguyên liệu lớn, Vinamilk có thể bị ảnh hưởng lớn trong ngành. “Bò sữa cao sản mà Vinamilk đang chăn nuôi là một loài rất nhạy cảm với sự thay đổi của nhiệt độ, chất lượng và thành phần thức ăn”, ông Trịnh Phương Nam, Giám đốc Công ty Bò sữa Việt Nam, công ty con của Vinamilk, nói về hiện tượng khô hạn và thiên tai do El Niño mang đến.

Hạn hán hay lũ lụt đều làm giảm nguồn cung cấp và chất lượng thức ăn chăn nuôi, ảnh hưởng đến sức khỏe và năng suất đàn bò. Nóng ẩm tạo điều kiện cho mầm bệnh phát triển, gây thiệt hại lớn cho ngành chăn nuôi và trồng trọt. Cuối cùng, nguồn cung nguyên liệu giảm làm giá thức ăn chăn nuôi tăng, ảnh hưởng đến chi phí sản xuất và lợi nhuận của doanh nghiệp.

Để hạn chế tác động tiêu cực của El Niño, doanh nghiệp ngành sữa đã thực hiện một loạt giải pháp cải tiến thiết kế chuồng nuôi nhằm giảm tác động của nhiệt độ môi trường đến vật nuôi, tăng cường kiểm soát an toàn sinh học bên ngoài và bên trong trang trại, cải tiến liên tục chương trình vaccine cho bò. “Chúng tôi cũng cần theo dõi sát sao tình hình thời tiết để có kế hoạch sản xuất phù hợp bên cạnh việc cập nhật tiến bộ về khoa học kỹ thuật”, ông Nam nói.

Lấy ví dụ như trang trại Vinamilk Green Farm Tây Ninh, nơi nuôi dưỡng đàn bò hơn 8.000 con, các giải pháp xây dựng môi trường sinh thái mát mẻ, trong lành giúp nhiệt độ trong các khu vực chuồng nuôi chỉ khoảng 27oC dù Tây Ninh đang ở trong mùa nắng nóng cao điểm. Các thực hành có thể kể đến 70% diện tích trang trại dùng để trồng cây xanh và phát triển những hồ nước góp phần điều hòa khí hậu chung cho trang trại và cả khu vực lân cận. Việc lắp đặt các tấm pin năng lượng mặt trời trên nóc chuồng trại không chỉ giúp trang trại có nguồn điện xanh để sử dụng mà còn góp phần hấp thụ nhiệt, làm mát chuồng trại.

Ngược với El Niño, La Niña là hiện tượng lớp nước biển bề mặt ở khu vực nói trên lạnh đi dị thường, xảy ra với chu kỳ tương tự hoặc thưa hơn El Niño nhưng thường kéo dài hơn. Theo số liệu quan trắc từ năm 1950, thời gian trung bình của một lần xuất hiện La Niña là 15,4 tháng. Mùa xuân năm 1973 chứng kiến đợt La Niña dài nhất lịch sử, kéo dài trong 37 tháng đến mùa xuân năm 1976.

Cả El Niño và La Niña có liên quan với dao động của khí áp giữa 2 bờ phía Đông và phía Tây Thái Bình Dương - Đông Ấn Độ Dương (dao động Nam) và được gọi chung là ENSO.

Theo một báo cáo của Hội Khí tượng Thủy văn Việt Nam, Việt Nam cần đề phòng điều kiện ít mưa dẫn đến tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn, thiếu nước sinh hoạt trong những tháng đầu năm 2024 trên phạm vi toàn quốc. Những đợt hạn hán gay gắt, xâm nhập mặn vào giai đoạn 2015-2016 và 2019-2020 ở nhiều nơi trên cả nước do ảnh hưởng của El Niño nhắc Việt Nam chủ động có giải pháp giảm nhẹ tác động của hiện tượng này.

“Một điểm đáng lưu ý và đang nhận được sự quan tâm của toàn cầu đó là tác động kép của El Niño và biến đổi khí hậu có thể làm gia tăng tình trạng nóng lên toàn cầu”, Hội Khí tượng Thủy văn Việt Nam cho biết. Chúng ta vừa trải qua 8 năm nóng nhất được ghi nhận theo số liệu lịch sử. Sự phát triển của El Niño năm 2023 cùng với sự nóng lên toàn cầu do biến đổi khí hậu rất có thể dẫn đến một đợt nóng toàn cầu mới và có khả năng phá vỡ kỷ lục về nhiệt độ xác lập năm 2016. Những nỗ lực thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm phát thải khí nhà kính có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng của những tác động này.

Tại Việt Nam, trong điều kiện El Niño, số cơn bão và áp thấp nhiệt đới ít hơn trung bình nhiều năm khoảng 28%. Dựa trên mẫu nghiên cứu hiện tượng ENSO ảnh hưởng lượng mưa trong 3 tháng mùa thu, kết quả cho thấy lượng mưa khu vực miền Trung tăng trung bình 10,1% trong La Niña và giảm 18,3% với El Niño. Tại Tây Nguyên, trong điều kiện El Niño, lượng mưa giảm từ 10-25%, có nơi thậm chí giảm đến 30%.

... đến mưa dông

Nếu như El Niño khiến những nhà máy thủy điện gặp khó khăn thì La Niña lại có tác động đảo ngược trong bản thân ngành điện. Hiện tượng thời tiết có tên của một bé gái dẫn đến lượng mưa và dòng chảy các sông cao hơn với trung bình nhiều năm, đặc biệt tại nơi đặt nhiều nhà máy thủy điện ở các tỉnh miền Trung và Nam Bộ, giúp tăng sản lượng của các nhà máy thủy điện. Nhờ giá thành rẻ, thủy điện là nguồn được ưu tiên huy động hơn. Khi ấy, nhu cầu huy động nhiệt điện giảm xuống đồng thời với giá bán trên thị trường phát điện cạnh tranh giảm đi khi tỉ trọng nguồn điện giá rẻ tăng lên.

Nhà máy thủy điện Bản Vẽ Nghệ An. Ảnh: S Tuyen daidoanket

Tình hình thủy điện dự kiến chỉ bắt đầu có sự cải thiện rõ rệt vào những tháng cuối năm và tăng trưởng trở lại vào năm 2025. Một số doanh nghiệp như Công ty Cơ Điện Lạnh (REE) cũng đặt kế hoạch cho mảng năng lượng hết sức thận trọng trong năm nay với mức tăng trưởng gần như đi ngang trong khi các doanh nghiệp nhiệt điện như Nhiệt điện Quảng Ninh (QTP) ghi nhận sản lượng điện tăng trưởng rất tốt trong 3 tháng đầu năm.

“Nhìn chung TCSC nhận thấy 6 tháng cuối năm 2024 sẽ là thời điểm giao thoa giữa 2 chu kỳ với nhau và dự kiến xảy ra nhiều cơn bão thậm chí ở quy mô rất lớn mà các doanh nghiệp nói chung cần phải có biện pháp phòng vệ”, ông Trung nhận xét.

Thông thường, sau hiện tượng El Niño sẽ xảy ra hiện tượng La Niña, tăng lượng mưa và giảm nền nhiệt độ trung bình. Do đặc điểm đa số các ruộng nuôi thủy sản nằm gần biển, vùng nước lợ, diễn biến bất thường của bão lũ sẽ gây tác động tiêu cực tới các vùng nuôi trồng thủy sản, đặc biệt là miền Trung.

Thêm vào đó, việc dòng nguồn nước liên tục thay đổi do mưa nhiều khiến dịch bệnh dễ phát triển và giảm sức đề kháng thủy sản nuôi trồng như tôm thẻ chân trắng, tôm sú và cá ba sa. Ngoài ra, mưa nhiều cũng sẽ làm giảm sản lượng ngô, lúa mì, những nguyên liệu đầu vào chủ yếu của ngành thủy sản. Về khả năng nhiễm mặn, mưa lũ kéo dài làm cho nước biển có thể đi sâu vào đất liền, vùng nuôi trồng cá ba sa sẽ chịu ảnh hưởng xấu.

Cơ quan Quản lý Khí quyển và Đại dương Quốc gia Mỹ (NOAA) thông báo “người anh” El Niño dần kết thúc chu kỳ và bắt đầu bước vào trạng thái trung tính từ tháng 4, để rồi “cô em” La Niña sẽ bắt đầu phát triển vào cuối tháng 6 năm nay. Chỉ trong một thời gian ngắn, các hiện tượng thời tiết cực đoan liên tục xoay vần. Sự cộng hưởng giữa ENSO và biến đổi khí hậu khiến thời tiết ngày càng trở nên bất thường và khó dự đoán.  

“Theo chúng tôi, việc nỗ lực thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm phát thải khí nhà kính có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng của những tác động từ El Niño”, ông Nam, Công ty Bò sữa Việt Nam, bình luận. Tuy vậy, ông Nam quan ngại tác động đến từ El Niño là rất phức tạp để có thể nhận định chính xác được, cùng với đó nhiều quốc gia vẫn chưa thực hiện đầy đủ các cam kết về biến đổi khí hậu trong khi mức độ phát thải khí nhà kính vẫn tăng như hiện nay. “Vì vậy, cần sự hợp tác mang tính tổng thể của quốc tế về mặt kiến thức, kinh nghiệm thích ứng và giảm phát thải khí nhà kính, hỗ trợ tài chính từ các nước phát triển”, ông Nam kết luận.