Tái cấu trúc cần tái đào tạo

Năm trước, ngành tài chính - ngân hàng mà Phạm Ngân theo học được đánh giá là ngành hấp dẫn sau COVID-19 với điểm chuẩn trung bình rất cao, nhưng hiện nay, nó không giúp cô tìm được việc sau khi ra trường. Đó là điều dễ hiểu khi ngành ngân hàng Việt Nam đã tinh giản hơn 3.000 nhân sự chỉ trong 6 tháng qua. 

Nhìn bức tranh rộng hơn, 6 tháng đầu năm nay đã có khởi đầu khả quan khi GDP tăng 7,52% so với cùng kỳ năm trước, cao nhất nửa đầu năm giai đoạn 2011-2025, theo Bộ Tài chính. Điều này tác động tích cực đến thị trường lao động khi tỉ lệ thất nghiệp trong 6 tháng là 1,05 triệu người, chiếm 2,22% tổng số người trong độ tuổi lao động, giảm 0,05 điểm phần trăm so với cùng kỳ. Tuy nhiên, sự thay đổi của thương mại toàn cầu đang thách thức tốc độ tăng trưởng kinh tế liên tục trong nhiều thập niên của Việt Nam. 

Tái cơ cấu lực lượng lao động trên diện rộng

Báo cáo Triển vọng phát triển châu Á tháng 4/2025 chỉ ra rằng bất ổn chính sách thương mại của Mỹ và việc leo thang thuế quan đang thách thức khả năng phục hồi của các nền kinh tế tại châu Á - Thái Bình Dương. “Những yếu tố này làm giảm nhẹ tăng trưởng và đè nặng lên thị trường tài chính và niềm tin nhà đầu tư. Việc áp dụng đầy đủ các mức thuế mới của Mỹ và biện pháp trả đũa từ các đối tác thương mại có thể làm giảm tốc độ tăng trưởng GDP của những nền kinh tế đang phát triển ở châu Á”, báo cáo viết.

Việt Nam chính thức bị áp thuế đối ứng bổ sung 20% với hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ từ ngày 7/8/2025. Khi giao thương bị tác động bởi thuế quan, Chính phủ Việt Nam và doanh nghiệp trong nhiều ngành nghề đang thay đổi để thích nghi. 

Tiếp tục xem FDI là một trong các yếu tố quan trọng thúc đẩy kinh tế trong giai đoạn 2025-2030, Chính phủ đã đưa ra các chính sách đột phá khi từ bỏ lợi thế nhân công giá rẻ để thu hút FDI thế hệ mới có hàm lượng công nghệ cao hơn và bền vững hơn. Về phía doanh nghiệp, tác động không chỉ nằm ở số liệu thương mại song phương mà ảnh hưởng cả cấu trúc lao động của những quốc gia phụ thuộc vào thị trường Mỹ. Cùng với chính sách vĩ mô, một làn sóng tái cơ cấu nguồn lực bắt đầu diễn ra trên diện rộng nhưng thầm lặng. 

Lấy ví dụ với ngành gỗ, ông Nguyễn Chánh Phương, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội Mỹ nghệ và Chế biến Gỗ TP.HCM (HAWA), nhấn mạnh mục tiêu tái cấu trúc để sử dụng ít lao động hơn nhưng tạo ra nhiều sản phẩm và thu nhập cao hơn. 

Để đạt được điều này, ngành gỗ cần chuyển dịch sang những lĩnh vực có giá trị gia tăng cao. Điều này có nghĩa là thay vì chỉ tập trung vào sản xuất các sản phẩm dựa trên giá trị vật liệu thô, các doanh nghiệp phải đầu tư vào thiết kế, phát triển thương hiệu và ứng dụng công nghệ để tạo ra những sản phẩm có giá trị cao hơn. Thứ đến, ngành gỗ sẽ tránh đối đầu trực tiếp với các nước đã rất phát triển về tự động hóa như châu Âu, thay vào đó tìm kiếm những phân khúc thị trường ngách hoặc loại sản phẩm mà Việt Nam có thể phát huy thế mạnh riêng. 

“Hiện tại, với khoảng 500.000 lao động và mức lương trung bình 400 USD mỗi tháng, ngành gỗ Việt Nam đang đứng trước áp lực phải thay đổi để nâng cao năng suất và thu nhập cho công nhân, với kỳ vọng mức lương có thể đạt 600-1.000 USD trong 3-5 năm tới”, ông Phương nói.

Thiếu hụt nhân lực đã tác động không nhỏ đến quá trình thích ứng của doanh nghiệp trước tốc độ chuyển mình nhanh chóng của nền kinh tế.

Tương tự, ngành dệt may cũng đang trải qua quá trình tái cơ cấu mạnh mẽ. Ông Phạm Văn Việt, Phó Chủ tịch Hiệp hội Dệt may Thời trang TP.HCM, cho biết mục tiêu tổng thể là thích ứng với bối cảnh mới, giảm thiểu rủi ro từ các chính sách thương mại quốc tế, nâng cao năng lực cạnh tranh, giảm phụ thuộc và chuyển dịch lên các khâu có giá trị gia tăng cao hơn. 

Yếu tố đầu tiên và quan trọng nhất là chuyển đổi công nghệ và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (A.I) vào sản xuất. Ngành dệt may đang tích cực ứng dụng công nghệ số và A.I từ khâu thiết kế đến các kho thông minh và dây chuyền sản xuất. “Mục tiêu chính của việc này là giảm thiểu lao động nhưng đồng thời tăng năng suất, thậm chí có thể tăng tới 3 lần với cùng một diện tích và số lượng công nhân”, ông Việt nói.

Không chỉ nguồn lực phổ thông mà ngay cả nguồn lực có chuyên môn cao như gia công phần mềm cũng đang trong quá trình thay đổi để thích nghi với nhu cầu mới. 

Ông Ngô Đắc Lâm, Tổng Giám Đốc DXC Việt Nam, cho biết các doanh nghiệp gia công phần mềm Việt Nam đang đón nhận làn sóng tìm kiếm các đối tác phần mềm ngoài Trung Quốc của nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là Nhật nhằm quản trị rủi ro kể từ sau dịch COVID-19.

Nhu cầu cũng thay đổi so với trước kia. Các giải pháp liên quan đến A.I, tự động hóa và số hóa đang được chú trọng. Nhưng sự phổ biến của A.I cũng dẫn đến việc khách hàng yêu cầu các đối tác tăng năng suất lao động. Điều này thể hiện qua giá của sản phẩm, dịch vụ. Điển hình như DXC ứng dụng A.I nên chi phí cạnh tranh hơn 20% so với chính công ty trước kia.

Về kỹ năng chuyên môn, có sự dịch chuyển từ việc viết mã theo yêu cầu “đo ni đóng giày” trước đây chuyển sang sử dụng các nền tảng phần mềm có sẵn như ServiceNow, Salesforce... “Nhân sự trong ngành này sẽ thay đổi về kỹ năng trong thời gian tới. Họ cần có kiến thức tổng hợp về quy trình kinh doanh, kiến thức về các nền tảng công nghệ và kỹ năng mềm như giao tiếp và thuyết trình kinh doanh”, ông Lâm nói.

Đối với nguồn nhân lực trong nước, trao đổi với NCĐT qua email, ông Nguyễn Hoàng Thanh Chương, Giám đốc Toàn quốc Dịch vụ Tư vấn Tuyển dụng, Adecco Việt Nam, cho biết quá trình tái cấu trúc nền kinh tế hướng tới số hóa, tự động hóa và phát triển bền vững chắc chắn sẽ định hình lại thị trường lao động ở Việt Nam. Trong 3-5 năm tới, đơn vị này dự báo nhu cầu nhân sự tiếp tục tăng mạnh ở các ngành liên quan đến công nghệ số, dữ liệu, sản xuất công nghệ cao, năng lượng tái tạo, logistics xanh và dịch vụ tài chính. Ngược lại, các vị trí mang tính lặp lại, ít yêu cầu tư duy sáng tạo có thể giảm dần. 

“Xu hướng này không chỉ làm thay đổi cơ cấu việc làm, mà còn đặt ra yêu cầu cấp thiết về tái đào tạo để người lao động không bị bỏ lại phía sau”, ông Chương nói.

Chuẩn bị cho tương lai

Quay lại câu chuyện của Phạm Ngân, có thể xem họ là những nạn nhân ban đầu của việc dịch chuyển nền kinh tế, có thể khiến cả những người được đào tạo chuyên nghiệp bị đẩy ra khỏi xu hướng việc làm mới.

Đại diện Adecco Việt Nam cho biết ngành tài chính - ngân hàng đang chịu sức ép đào tạo lại rất lớn, do áp lực chuyển đổi số buộc nhân viên phải nâng cao năng lực phân tích dữ liệu, quản trị rủi ro số và an ninh mạng.

Những ngành khác cũng bị tác động như sản xuất - chế biến (khi tự động hóa và A.I ngày càng phổ biến, người lao động cần được trang bị kỹ năng công nghệ và quản lý hệ thống thay vì chỉ thao tác thủ công); dịch vụ khách hàng và bán lẻ (với sự xuất hiện của thương mại điện tử và A.I chatbot, kỹ năng cứng dần dịch chuyển sang phân tích hành vi khách hàng và quản lý trải nghiệm đa kênh); xây dựng và năng lượng (chuyển sang mô hình xanh đòi hỏi đội ngũ kỹ sư, kỹ thuật viên phải cập nhật kiến thức về công nghệ sạch, vật liệu mới, tiêu chuẩn môi trường).

Các vấn đề này không chỉ diễn ra ở Việt Nam, mà còn ở nhiều quốc gia châu Á khi đào tạo chưa kịp rút ngắn khoảng cách với tuyển dụng. Tình trạng này càng trầm trọng hơn, trước sự thay đổi của thương mại toàn cầu hiện nay.

Theo thống kê cơ bản năm 2025 của Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) đối với 46 nền kinh tế tại châu Á - Thái Bình Dương, tỉ lệ thất nghiệp thanh niên ở khu vực này đang ở mức báo động. Các quốc gia như Armenia, Sri Lanka, Malaysia và Bangladesh có tỉ lệ cao gấp hơn 2 lần so với tỉ lệ thất nghiệp chung. Điều này có thể gây ra những hệ quả kinh tế và xã hội nghiêm trọng cho cả một thế hệ.

Nhiều người trẻ tốt nghiệp phổ thông hoặc đại học với những tấm bằng không được thị trường săn đón. Châu Á đang đào tạo quá nhiều sinh viên tốt nghiệp các ngành kinh doanh, nghệ thuật và khoa học xã hội, trong khi lại thiếu hụt sinh viên tốt nghiệp các ngành STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học), các ngành nghề hoặc có kỹ năng ICT (công nghệ thông tin và truyền thông). 

Thiếu hụt nhân lực đã tác động không nhỏ đến quá trình thích ứng của doanh nghiệp trước tốc độ chuyển mình nhanh chóng của nền kinh tế. Phần lớn các doanh nghiệp đã có cái nhìn khá rõ ràng về số hóa và phát triển bền vững, nhưng khi bắt tay vào thực hiện thì thường vấp phải nhiều rào cản.

Thứ nhất là thiếu hụt nhân sự phù hợp ngay tại thời điểm chuyển đổi, đặc biệt ở các vị trí yêu cầu kỹ năng mới như công nghệ số, dữ liệu hay quản lý xanh. 

Thứ 2 là nguồn lực hạn chế cho đào tạo nội bộ: ngân sách và quỹ thời gian dành cho đào tạo lại, nâng cao kỹ năng thường chưa đủ so với quy mô thay đổi cần có, khiến nhiều doanh nghiệp buộc phải chọn giải pháp ngắn hạn thay vì xây dựng chiến lược dài hạn. 

“Thứ 3 là khả năng thích nghi môi trường mới và tâm lý e ngại thay đổi của người lao động, nhất là với những nhân viên gắn bó lâu năm, khiến tiến trình tái cấu trúc chậm hơn dự kiến”, ông Chương của Adecco chia sẻ.

Mặc dù vậy, tâm lý chung của các doanh nghiệp hiện nay vẫn là ưu tiên đào tạo nhân sự hiện tại thay vì tuyển mới. Theo ông Lâm của DXC, lý do là mọi thứ còn quá mới với các mô hình kinh doanh trước sự phát triển của các công nghệ tiên tiến như A.I.  
DXC, chẳng hạn, vẫn phải thử nghiệm các mô hình thành công trước khi tuyển dụng quy mô lớn. Công ty hiện đầu tư ngân sách vào các nền tảng học trực tuyến toàn cầu như Udemy, LinkedIn và phối hợp với tập đoàn mẹ thông qua chương trình AI Echelon để cung cấp kiến thức từ cơ bản đến nâng cao cho kỹ sư. DXC cũng tổ chức các cuộc thi A.I để giải quyết nhu cầu nội bộ, một môi trường để các kỹ sư có thể ứng dụng kiến thức đã học vào thực tế. 

Mặc dù vậy, ông Lâm nhấn mạnh dù A.I đang ngày càng tự động hóa nhiều quy trình trong sản xuất phần mềm nhưng Công ty vẫn ưu tiên các ứng viên có kiến thức nền tảng tốt về công nghệ. “Quan điểm của chúng tôi là A.I đóng vai trò công cụ hỗ trợ nhiều hơn là phụ thuộc vào nó”, ông Lâm nói.

Ông Chương của Adecco cũng cho biết để cải thiện nguồn lực, doanh nghiệp cần tổ chức các khóa học ngắn hạn, gắn đào tạo vào lộ trình nghề nghiệp của nhân viên. Thứ đến là tăng cường kết nối giữa nhà trường, doanh nghiệp, đơn vị tuyển dụng, vì hiện nay nhiều bạn trẻ ra trường vẫn thiếu kỹ năng thực tiễn. Những chương trình thực tập, đào tạo theo nhu cầu doanh nghiệp hay hợp tác xây dựng giáo trình sẽ giúp rút ngắn khoảng cách này.

Cuối cùng là xây dựng thị trường lao động linh hoạt và rộng mở, trong đó doanh nghiệp tạo thêm cơ hội cho nhiều nhóm lao động khác nhau như phụ nữ, lao động lớn tuổi hay lao động từ các địa phương khác thông qua chính sách làm việc linh hoạt, cơ chế hỗ trợ tái đào tạo và công bằng trong tuyển dụng.

Tuy nhiên, đó vẫn chỉ là các giải pháp mang tính cục bộ và ngắn hạn của doanh nghiệp, rất cần sự hỗ trợ của Chính phủ trong việc đào tạo nguồn nhân lực trong bối cảnh “giao mùa” như hiện nay.

Báo cáo của ADB cho rằng việc giải quyết tình trạng thất nghiệp ở giới trẻ đòi hỏi những chiến lược khác nhau, tùy thuộc vào sự đa dạng và nguyên nhân khác nhau của khu vực. Trước hết, giáo dục cần được cải cách khẩn cấp để đào tạo ít “học giả” hơn và nhiều lao động trẻ hơn, những người có đủ kỹ năng cần thiết để phát triển trong một nền kinh tế hiện đại, chẳng hạn như máy tính, công nghệ, kiến thức số và tinh thần kinh doanh.

Lấy ví dụ như Thái Lan, Bộ Phát triển Kỹ năng nước này đã lên kế hoạch đào tạo và nâng cao kỹ năng cho hơn 5 triệu người lao động trong năm 2025, tập trung vào công nghệ kỹ thuật số, dữ liệu, A.I và ngành công nghiệp ô tô điện. Các khóa đào tạo được thiết kế linh hoạt, trong đó có hình thức online để người lao động có thể tham gia ngoài giờ làm việc. Sau đào tạo, người lao động được khuyến khích tham gia các kỳ thi chuẩn để có chứng chỉ kỹ năng, từ đó được hưởng mức lương cao hơn.

Song song đó, quốc gia này cũng đưa ra chính sách tập trung vào việc phát triển kỹ năng A.I theo nhu cầu thực tế của các ngành sản xuất và dịch vụ, mở rộng đào tạo và bảo vệ quyền lợi cho hơn 21 triệu lao động phi chính thức, hỗ trợ người trẻ từ 15-18 tuổi vừa học vừa làm qua chương trình “Learn to earn” và nâng cao thu nhập cho người lao động có thu nhập thấp bằng các chương trình đào tạo gấp rút.

Nhìn chung, nền kinh tế Việt Nam đang trong giai đoạn chuyển dịch, nên có rất nhiều vấn đề đang được bàn thảo để tái cơ cấu nguồn lực bắt kịp xu hướng thay đổi. Điểm sáng là Chính phủ Việt Nam đã xác định giáo dục là quốc sách hàng đầu, phải đi trước so với nhiều lĩnh khác trong chiến lược phát triển kinh tế giai đoạn mới.