Mía tìm đường Net Zero

Từ năm 1999 đến nay, Công ty Mía đường Lam Sơn (Lasuco) đã đầu tư hàng trăm tỉ đồng để lắp đặt, nâng cấp các lò hơi và tua-bin nhằm đốt bã mía, tận dụng năng lượng trong sản xuất. Theo ông Lê Văn Quang, Phó Tổng Giám đốc Lasuco, Công ty luôn tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc: “Đầu ra của quá trình này được tận dụng triệt để làm đầu vào cho quá trình khác”. Nguyên tắc này giúp Lasuco hạn chế tối đa việc loại bỏ chất thải, đồng thời giảm chi phí xử lý và tác động tiêu cực đến môi trường. 

Tại Đắk Lắk, KCP Việt Nam (thuộc Tập đoàn KCP của Ấn Độ) cũng là một điển hình trong việc tích hợp năng lượng sinh học vào ngành mía đường. Công ty hiện vận hành nhà máy đường Sơn Hòa với công suất lớn và đang tiến hành giai đoạn 2 của dự án mở rộng, bao gồm nhà máy nhiệt điện sinh khối (biomass) với công suất 45 MW, tổng vốn đầu tư khoảng 60 triệu USD.

Những mô hình này được xem là bước tiến quan trọng trong nỗ lực đưa ngành mía đường phát triển theo hướng thân thiện với môi trường, từ đó mở ra cơ hội phát triển bền vững, tăng thêm nguồn thu và mang lại lợi ích cho cả doanh nghiệp và nông dân trồng mía. Đáng chú ý, niên vụ 2024-2025 đánh dấu bước tiến lớn của ngành mía đường khi năng suất đường bình quân đạt 6,69 tấn/ha, cao hơn Thái Lan (5,2 tấn/ha), Indonesia (4,76 tấn/ha) và Philippines (4,62 tấn/ha), qua đó đưa Việt Nam lên vị trí dẫn đầu khu vực.

Sau 4 vụ liên tiếp, sản lượng đã tăng hơn gấp rưỡi, đưa ngành mía đường trở lại quỹ đạo tăng trưởng. Tuy nhiên, bước vào niên vụ 2025-2026, ngành chịu áp lực lớn từ tồn kho kỷ lục, chiếm hơn 60% sản lượng vụ trước và giá bán dưới giá thành. Ngoài tồn kho kỷ lục, giá mía giảm, áp lực gia tăng từ đường nhập lậu cũng khiến tình hình kinh doanh của doanh nghiệp trở nên bấp bênh hơn. Ông Nguyễn Văn Lộc, Chủ tịch Hiệp hội Mía đường Việt Nam, đã đưa ra cảnh báo “nguy cơ đứt gãy chuỗi liên kết nông dân - doanh nghiệp nếu ngành không kịp tái cấu trúc và có sự can thiệp kịp thời từ Nhà nước”. 

Thủ tướng đã “giải nguy” cho ngành khi chỉ đạo khẩn trương rà soát tồn kho, sản xuất và tình trạng đường nhập lậu. Ngành mía đường cũng đang kỳ vọng vào lộ trình áp dụng xăng E10 từ năm 2026. Tuy vậy, mọi thứ vẫn chưa rõ ràng. Để không còn cảnh bấp bênh như hiện nay, ngành mía đường phải tìm hướng đi bền vững hơn, nhất là trong bối cảnh cam kết Net Zero (phát thải ròng bằng 0) vào năm 2050 đang đặt áp lực lớn lên ngành. Ngành này đang có lượng phát thải ước tính 440.000 tấn CO2/năm từ sản lượng 800.000 tấn đường, chủ yếu từ chế biến, đốt nhiên liệu hóa thạch. 

Trong khi đó, hầu hết các nhà máy mía đường vẫn theo mô hình truyền thống, tiêu hao năng lượng cao và tận dụng phụ phẩm hạn chế. Do đó, nếu không thay đổi, ngành sẽ đối diện với rào cản từ các thị trường nhập khẩu. Những hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như EVFTA ngày càng lồng ghép các yếu tố môi trường và phát triển bền vững. Nếu Việt Nam không thực hiện đúng cam kết Net Zero, ngành mía đường sẽ gặp bất lợi trong các vòng đàm phán, thậm chí có nguy cơ bị áp dụng rào cản phi thuế quan hoặc các biện pháp phòng vệ thương mại.

Để hiện thực hóa mục tiêu Net Zero, ngành mía đường Việt Nam đang tập trung vào 2 hướng chính: canh tác mía bền vững và chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn. “Ngành mía đường cần ưu tiên công nghệ quản lý tối ưu đầu vào, từ thay đổi bộ giống, phân bón, nước tưới, song song với việc gia tăng hoạt động tái tuần hoàn các phụ phẩm ngành đường vào canh tác mía. Đây là cách khả thi nhất để tiến tới sản xuất bền vững”, Chủ tịch Hiệp hội Mía đường Việt Nam nhận định.

“Chúng tôi hướng đến mô hình nhà máy thông minh, tích hợp giữa sản xuất thực phẩm và năng lượng. Đây là tương lai bền vững cho ngành mía đường”, ông G. Ramesh, Tổng Giám đốc KCP Việt Nam, cho biết. KCP không chỉ tập trung vào phát điện mà còn xây dựng mô hình tuần hoàn khép kín, nơi bã mía không còn là phế phẩm mà trở thành nguyên liệu chính cho hệ thống điện sinh học. 

Trong trường hợp của Lasuco, không dừng lại ở sản xuất năng lượng, từ năm 2013 đến hết năm 2020 doanh nghiệp này đã bán gần 200.000 CER (tấn carbon) cho tổ chức NEPCO (Thái Lan). Gần đây, Lasuco tiếp tục ký hợp đồng với 2 đối tác Nhật là Idemitsu Kosan và Sagri để triển khai dự án giảm phát thải carbon tại vùng nguyên liệu mía Lam Sơn. 

Tuy nhiên, chuyển đổi sang mô hình sản xuất Net Zero như Lasuco hay KCP đòi hỏi đầu tư lớn vào công nghệ mới, vượt quá khả năng của nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Chi phí sản xuất tăng do đầu tư công nghệ mới có thể làm giá thành đường cao hơn. Mặc dù năng suất mía đã được cải thiện, nhưng diện tích vùng nguyên liệu còn phân tán, nhỏ lẻ, gây khó khăn cho việc áp dụng cơ giới hóa và các biện pháp canh tác bền vững quy mô lớn. 

Chính phủ đã có cam kết mạnh mẽ về Net Zero, nhưng các chính sách cụ thể để khuyến khích và hỗ trợ các doanh nghiệp chuyển đổi, đặc biệt là những chính sách về thuế, tín dụng xanh, vẫn chưa đủ mạnh mẽ và rõ ràng. Những yếu tố này tạo ra rủi ro về mặt doanh thu và lợi nhuận, khiến các doanh nghiệp ngần ngại đầu tư vào những dự án dài hạn như chuyển đổi xanh.