Lái buôn Pièrre Poivre đến Việt Nam thế kỷ 18 từng kể lại một mẩu chuyện: ông ta gặp những thợ dệt hết sức tài hoa, đủ sức dệt được loại xa-tanh đẹp, sang trọng, chất lượng không kém gì hàng Trung Hoa.
Trong khi đó thì ngoài chợ toàn những thứ hàng xấu. Hỏi tại sao không bỏ công làm thứ hàng cao cấpkia, những người thợ cho biết có làm mang bán thì người ta cũng chê ỉ chê eo, bởi dân Việt nghèochỉ ham hàng rẻ, người tài rất khó sống.
Thứ nữa, biết ai làm hàng tốt, chúa lập tức cho người đến bắt về làm cho chúa. Loại thở giỏi nàytập trung trong các quan xưởng, sinh hoạt gò bó, tiền công rẻ mạt, và suốt đời ở đó cho đến khi giànua tật nguyền mới được về quê.
Trong Việt Nam văn hóa sử cương, Đào Duy Anh cho biết nghềlàm đồ sứ xưa rất tinh xảo. Song khi bán hàng ngoài phố, dân buôn phải đề hiệu giả làm đồ Tàu đểcác quan hoặc lính tráng đi qua khỏi mua rẻ hoặc lấy không.
Nói về phản ứng tiêu cực của người dân, Đào Duy Anh dẫn lại một câu trong Lịch triều hiến chươngloại chí của Phan Huy Chú như: "Nhà nước không đòi sơn thì dân chặt cây đi; nhà nước đòi vải lụathì dân phá khung dệt; đòi gỗ thì dân quăng búa rìu; đòi tôm cá thì dân xé lưới".
Có thể xem đây là ví dụ cho thấy một cách thích ứng tiêu cực của người Việt, nhất là của những đầuóc tinh hoa, trước tình trạng trì trệ của đời sống. Trước đây, trong trường kỳ lịch sử, văn hóa caitrị không phát triển. Mối quan hệ hợp lý giữa nhà nước và cá nhân không sao hình thành nổi. Trướcnhững khó khăn của cuộc sinh tồn, những tài năng chỉ còn có cách thu mình lại, làm hèn mình đi, cốtđể sống qua ngày.
Không chỉ là nếp sống riêng của những người tài, thích ứng đã thành mặt trội trong "sự khôn ngoanlàm người" của xã hội. Cuộc sống lan ra theo chiều rộng, mà không vươn lên theo chiều cao. Conngười thường dừng lại ở tình trạng dang dở nửa vời mà không có nhu cầu theo đuổi cái gì tới cùng,không có khát vọng vươn tới tận thiện, tận mỹ.
Rộng ra mà xét, tâm lý dừng lại thỏa mãn, xa lạ với sự hoàn thiện có thể bắt đầu từ một cuộc sốngquá dễ dàng và sự tự bằng lòng đến với người ta một cách tự nhiên; mà cũng có khi bắt đầu từ mộtcuộc sống quá khó khăn, mỗi phen vượt lên là một lần tróc da sày vẩy.
Trong cả hai trường hợp, cái chính của chúng ta là thiếu sự dẫn dắt của lý tính, để hiểu ra sự vôtận của đời sống, cũng như sự vô tận của khả năng con người. Không có đích để nhắm tới, không có đủkhát vọng và ý chí để thực hiện khát vọng, chúng ta nghĩ ra đủ thứ lý do biện hộ cho sự dừng lạicủa mình.
Đã có nhiều người ca ngợi và biện hộ cho bản tính thích ứng của người Việt, hiếm hoi lắm mới thấycó người tìm ra ở đây một cái gì cần phủ nhận. Trong số này có Thái Kim Lan. Bà cho rằng, việcthích ứng quá nhanh làm cho người ta không trau dồi được bản lĩnh và không nâng cao được mình lên.Nhiều nhà nghiên cứu tâm lý học xuất phát từ kinh nghiệm của các dân tộc khác, cũng có những kếtluận tương tự.
Trong một tài liệu mang tên Xã hội học cá nhân, I.X.Kon(Nga thời Xô viết), từng cho rằng về đường trí tuệ, kẻ lo thích nghi kém phát triển hơn người độclập. Họ thường nghe ngóng dao động và rất dễ bảo thủ. Họ không đủ lòng tự tin. So với những nhâncách độc lập, và được phát triển trong điều kiện chính thường, thì quan niệm của họ về bản thânphiến diện hơn, hời hợt hơn. Đứng trước thực tế khách quan, năng lực phán đoán của họ thấp. Vớingười chung quanh họ, vừa thiếu tin tưởng, vừa dễ bị lừa. Nói chung là họ rất thụ động hay đạo đứchóa các mối quan hệ và sợ xa rời tiêu chuẩn.
Những đặc điểm đó của "con người thích ứng" cũng là đặc điểm của người Việt trong trường kỳ lịchsử, và có thể nói nó đã làm nên một thứ đạo lý, một thứ cốt cách.
Một ông già thạo đời có được một bộ đồ trà rất đẹp chẳng may sa vào cảnh bần hàn. Một lão già khácbiết vậy, cho ông tá túc và dùng trăm phương nghìn kế để chiếm chiếc ấm đó, kể cả có lần trả giárất cao. Người chủ nhân chiếc ấm không chịu, vẫn ngày ngày pha trà uống nước. Cho tới trước lúctrút hơi thở cuối cùng, ông còn cố sức ném cái ấm ra sân để nó vỡ ra từng mảnh.
Trên đây là một mẩu chuyện mà nhà văn Trung Quốc Ba Kim từng ghi lại trong Tùy tưởng lục (dịch nôm ra là Nhớ gì ghi nấy).
Mẩu chuyện này có mô-típ tương tự với truyện ngắn Những chiếc ấmđất của Nguyễn Tuân mà trong một số báo trước, chúng tôi đã nhắc tới. Cần nhắc lại là trongVang bóng một thời, ông già chơi ấm hôm qua, tới lúc quẫnbách mang ấm đi bán lẻ, lại bán theo kiểu láu cá, bán thân ấm trước, bán nắp sau, để cốt nã tiền.Chắc chắn cái kết cục ở đây không phải do Nguyễn Tuân nghĩ ra, mà đó là hiện tượng đã thấy nhiềutrong đời sống người xưa.
(còn tiếp)
Thứ nữa, biết ai làm hàng tốt, chúa lập tức cho người đến bắt về làm cho chúa. Loại thở giỏi nàytập trung trong các quan xưởng, sinh hoạt gò bó, tiền công rẻ mạt, và suốt đời ở đó cho đến khi giànua tật nguyền mới được về quê.
Trong Việt Nam văn hóa sử cương, Đào Duy Anh cho biết nghềlàm đồ sứ xưa rất tinh xảo. Song khi bán hàng ngoài phố, dân buôn phải đề hiệu giả làm đồ Tàu đểcác quan hoặc lính tráng đi qua khỏi mua rẻ hoặc lấy không.
Nói về phản ứng tiêu cực của người dân, Đào Duy Anh dẫn lại một câu trong Lịch triều hiến chươngloại chí của Phan Huy Chú như: "Nhà nước không đòi sơn thì dân chặt cây đi; nhà nước đòi vải lụathì dân phá khung dệt; đòi gỗ thì dân quăng búa rìu; đòi tôm cá thì dân xé lưới".
Có thể xem đây là ví dụ cho thấy một cách thích ứng tiêu cực của người Việt, nhất là của những đầuóc tinh hoa, trước tình trạng trì trệ của đời sống. Trước đây, trong trường kỳ lịch sử, văn hóa caitrị không phát triển. Mối quan hệ hợp lý giữa nhà nước và cá nhân không sao hình thành nổi. Trướcnhững khó khăn của cuộc sinh tồn, những tài năng chỉ còn có cách thu mình lại, làm hèn mình đi, cốtđể sống qua ngày.
Không chỉ là nếp sống riêng của những người tài, thích ứng đã thành mặt trội trong "sự khôn ngoanlàm người" của xã hội. Cuộc sống lan ra theo chiều rộng, mà không vươn lên theo chiều cao. Conngười thường dừng lại ở tình trạng dang dở nửa vời mà không có nhu cầu theo đuổi cái gì tới cùng,không có khát vọng vươn tới tận thiện, tận mỹ.
Rộng ra mà xét, tâm lý dừng lại thỏa mãn, xa lạ với sự hoàn thiện có thể bắt đầu từ một cuộc sốngquá dễ dàng và sự tự bằng lòng đến với người ta một cách tự nhiên; mà cũng có khi bắt đầu từ mộtcuộc sống quá khó khăn, mỗi phen vượt lên là một lần tróc da sày vẩy.
Trong cả hai trường hợp, cái chính của chúng ta là thiếu sự dẫn dắt của lý tính, để hiểu ra sự vôtận của đời sống, cũng như sự vô tận của khả năng con người. Không có đích để nhắm tới, không có đủkhát vọng và ý chí để thực hiện khát vọng, chúng ta nghĩ ra đủ thứ lý do biện hộ cho sự dừng lạicủa mình.
Đã có nhiều người ca ngợi và biện hộ cho bản tính thích ứng của người Việt, hiếm hoi lắm mới thấycó người tìm ra ở đây một cái gì cần phủ nhận. Trong số này có Thái Kim Lan. Bà cho rằng, việcthích ứng quá nhanh làm cho người ta không trau dồi được bản lĩnh và không nâng cao được mình lên.Nhiều nhà nghiên cứu tâm lý học xuất phát từ kinh nghiệm của các dân tộc khác, cũng có những kếtluận tương tự.
Trong một tài liệu mang tên Xã hội học cá nhân, I.X.Kon(Nga thời Xô viết), từng cho rằng về đường trí tuệ, kẻ lo thích nghi kém phát triển hơn người độclập. Họ thường nghe ngóng dao động và rất dễ bảo thủ. Họ không đủ lòng tự tin. So với những nhâncách độc lập, và được phát triển trong điều kiện chính thường, thì quan niệm của họ về bản thânphiến diện hơn, hời hợt hơn. Đứng trước thực tế khách quan, năng lực phán đoán của họ thấp. Vớingười chung quanh họ, vừa thiếu tin tưởng, vừa dễ bị lừa. Nói chung là họ rất thụ động hay đạo đứchóa các mối quan hệ và sợ xa rời tiêu chuẩn.
Những đặc điểm đó của "con người thích ứng" cũng là đặc điểm của người Việt trong trường kỳ lịchsử, và có thể nói nó đã làm nên một thứ đạo lý, một thứ cốt cách.
Một ông già thạo đời có được một bộ đồ trà rất đẹp chẳng may sa vào cảnh bần hàn. Một lão già khácbiết vậy, cho ông tá túc và dùng trăm phương nghìn kế để chiếm chiếc ấm đó, kể cả có lần trả giárất cao. Người chủ nhân chiếc ấm không chịu, vẫn ngày ngày pha trà uống nước. Cho tới trước lúctrút hơi thở cuối cùng, ông còn cố sức ném cái ấm ra sân để nó vỡ ra từng mảnh.
Trên đây là một mẩu chuyện mà nhà văn Trung Quốc Ba Kim từng ghi lại trong Tùy tưởng lục (dịch nôm ra là Nhớ gì ghi nấy).
Mẩu chuyện này có mô-típ tương tự với truyện ngắn Những chiếc ấmđất của Nguyễn Tuân mà trong một số báo trước, chúng tôi đã nhắc tới. Cần nhắc lại là trongVang bóng một thời, ông già chơi ấm hôm qua, tới lúc quẫnbách mang ấm đi bán lẻ, lại bán theo kiểu láu cá, bán thân ấm trước, bán nắp sau, để cốt nã tiền.Chắc chắn cái kết cục ở đây không phải do Nguyễn Tuân nghĩ ra, mà đó là hiện tượng đã thấy nhiềutrong đời sống người xưa.
(còn tiếp)
Vương Trí Nhàn
Theo Thể thao & Văn hóa
Nguồn Thể thao Văn hóa
Theo dõi Nhịp Cầu Đầu Tư
